Author: Coach

Het is moeilijk voorstelbaar om iemand te ontmoeten die over alles liegt. Er lopen veel van deze mensen rond en als je het niet van dichtbij hebt meegemaakt kan ik er over schrijven zonder dat je er een snars van begrijpt. Toch doe ik dat hier wel. Ik spreek hier over mensen die een persoonlijkheidsstoornis hebben ontwikkeld en het gissen blijft naar de mogelijke oorzaken.

Als je ze confronteert met een onwelgevallige herinnering, een waarvan ze je niet willen bekennen dat je gelijk heb omdat die hen in een kwaad daglicht stelt, zullen ze het glashard ontkennen. De goede observator die in hun ogen blijft kijken zal zien dat er een zeer kortstondige schakeling in de hersenen plaats vindt voordat de geoliede leugen naar buiten komt. Het gebeurt in een flits maar is waarneembaar. Ga je er op door dan zullen ze geen krimp geven, je staalhard blijven aankijken, en wachten tot je het opgeeft. Ga je te lang door dan wordt er opeens een opmerking gemaakt die zijdelings met het onderwerp te maken heeft maar gericht is op het verleggen van de discussie. Ze hopen dat je aanhaakt en een zijweg met hen in slaat. Als je je niet van de wijs laat brengen en opnieuw de confrontatie met ze aangaat zal er gepoogd worden met een excuus te komen waarom ze iets niet meer weten. Het betreft een oorzaak die buiten hun controle ligt. Een slap excuus, een krankzinnig excuus soms, maar het wordt met droge ogen gebracht. Wie doorzet een op andere momenten terug komt op het onderwerp zal merken dat nieuwe excuses verzonnen zijn. Alles is er op gericht geen krimp te geven, af te leiden en verwarring te zaaien door het verwijzen naar omstandigheden die verklaren waarom ze dingen niet meer weten. Maar de belangrijkste vingerwijzing dat je met een pathologisch leugenaar te maken hebt is het gegeven dat er geen emoties zichtbaar zijn bij de leugenaar en er geen connectie op hart niveau mogelijk is. Je aanschouwt een sprekende computer, een pratend hoofd.

Is de leugenaar iemand met een hoog IQ dan wordt het lastig. Ze hebben door oneindig observeren geleerd hoe ze zich in verschillende situaties moeten presenteren. Taalgebruik en lichaamstaal zijn getraind om de eerste indruk, die zo belangrijk is om vertrouwen te wekken, tot een succes te maken. Niet zelden zijn ze goed gekleed, het imago wordt bewust ingezet. Even meelachen, een best wel grappige opmerking maken, een bewuste strategie om een rookgordijn op te trekken. Het is die goed getrainde leugenaar die in zijn leven geleerd heeft de waarheid te verhullen door listige woordkeuzes. Wie goed observeert merkt dat ze in veel gevallen een beschuldiging niet per se ontkennen maar met een scherp gekozen antwoord noch ja noch nee zeggen. Hoe handig ze zijn kan ik illustreren met een voorbeeld. Geconfronteerd met de vraag of de leugenaar iemand zou zijn die zich aan de regels houdt was het antwoord; “ Wellicht ben ik zo iemand”. Zo ziet u, geen klip en klaar antwoord maar in het midden laten wat de werkelijkheid is.

De leugenaar herkent u door zich te realiseren dat ze geen schaamte kennen, geen schuld hebben aan een situatie, feitelijk geen empathische mensen zijn. In de kern zijn het gewetenloze mensen. Er is geen norm, geen meetlat, geen innerlijk dat de pijn in zichzelf of anderen registreert. Het empathische aspect lijken ze overigens wel te hebben. Maar wie goed oplet ziet dat het de empathie bestaat uit woorden die geuit worden, zinnen die gemaakt worden maar het geen echt gevoel oproept. Een laatste aspect dat ik benoemen wil, en daar kan ik helaas geen concreet recept voor leveren, is dat deze leugenaars een eigenaardigheid in hun motoriek hebben. Ik kan het niet uitleggen maar het heeft iets weg van schokkerige bewegingen die zich met regelmaat manifesteren.

 

U herinnert zich allemaal nog de uitspraak ergens ‘geen actieve herinnering’ aan te hebben. Het is een schoolvoorbeeld van iemand die gaslighting als middel gebruikt. De afgelopen weken werd ik geconfronteerd met een gaslighter die in alles Mr. Perfect is en zijn ongekende taalgevoel voortdurend gebruikt. Een bewust geuite beschuldiging, waar geen enkele onderbouwing voor bestond, werd na lang aandringen teruggenomen met een voelbaar vals excuus. Een dag later kwamen we er nog eens op terug en werd heel listig gesproken over een terloops geuite beschuldiging. Een week later werd er in een discussie over een verdwenen voorwerp dat op miraculeuze wijze door de gaslighter werd teruggevonden, overigens wel beschadigd, opeens de engelse term culprit in een antwoord verwerkt. Echter op een zodanige wijze dat het tegelijkertijd een beschuldiging richting mij kon inhouden. Deze gaslighter, niet voor niets Mr. Perfect genoemd, grijpt vaak naar ongekend formeel taalgebruik. Als  een gemiddeld mens persoonlijke termen of namen van personen gebruikt grijpt deze gaslighterdaarentegen naar formele benamingen c.q. de rol van mensen in een proces. Wat persoonlijk is wordt geabstraheerd om zo de indruk te wekken juist te handelen. Als het uitkomt wordt ook teruggegrepen naar de formele procesgang in plaats van alles in de geest van een document uit te voeren. Als niets meer werkt wordt er gewezen op de verantwoordelijkheid die eenieder heeft om een proces tot een goed einde te brengen. Een slim gekozen appel op de anderen om de aandacht weer af te leiden van hun eigen gedrag. Een verdwenen object dat door een betrokkene in goed vertrouwen was gegeven en volgens de gaslighter een ‘goede bestemming’ had gevonden, hoe verzin je het, strooide zand in de ogen van de gever. De bestemming was uiteraard de gaslighter zelf.

Gaslighting is een zeer kwaadaardig proces. Als je zeker weet dat iemand iets gestolen heeft, en daar had ik mee te maken, en deze persoon beweert met een stalen gezicht dat voorwerp niet te hebben, een antwoord overigens dat al veel verraadt, en met de snelheid van het licht zegt zijn hand er voor in het vuur te durven steken, dan weet je dat de afwijking van de persoon tegenover je in zijn DNA verankerd lijkt c.q. is. Het problematische aan deze personen is dat ze hun hele leven met hun maskerade hebben overleefd en vrijwel niemand in staat is gebleken om hen zoveel tegenstand te bieden dat er maar ook enige kans op een doorbreken van dit patroon zou zijn. Er kan geen sprake zijn van wederzijds vertrouwen en zo beland je in een situatie waarin de gaslighter zijn gang blijft gaan, en veelvuldig terugvalt op zijn slachtofferschap, maar ook zo gewoon is te liegen over van alles en nog wat dat je slechts kunt hopen er goed doorheen te komen om daarna zo snel mogelijk afscheid te nemen.

Gaslighting in families kan een vergaande uitwerking hebben. Het maakt niet uit of de gaslighter een broer, zus, vader , moeder of grootouder is. In alle gevallen is de uitwerking identiek. Het hele systeem wordt verziekt. De uitwerking op de mensen in het systeem heeft niets te maken met de afstand tot de persoon. Het is opmerkelijk hoeveel mensen in hun eigen omgeving het profiel van een gaslighter herkennen. Het is een ongrijpbaar fenomeen en hoewel het in veel gevallen te maken lijkt te hebben met een trauma uit de vroege jeugd. Wie scherp observeert herkent in het gedrag van de gaslighter veel terug van het ‘magisch denken’, een fase die tussen globaal  3-6 jaar optreedt. Het lijkt erop alsof iets van deze fase in gestolde vorm nog steeds voortleeft in de volwassene. Werkelijkheid en fantasie lopen door elkaar. Dat betekent overigens dat u er niet altijd zeker van kunt zijn of de spreker er echt een herinnering aan heeft, het kan volledig onbewust hebben plaats gevonden.

Ik raad eenieder aan om sturing te geven aan gesprekken met een gaslighter. Ga het niet uit de weg. Blijf doorvragen totdat alleen een ja/nee antwoord mogelijk is. Zelfs dan zullen ze proberen te ontsnappen. Zet door. En sta er niet van te kijken dat na afloop een verwijt, mogelijk over een heel ander onderwerp, je kant opkomt.

De verhalen van ouders zijn heftig. Ik ben niet emotioneel betrokken bij de families en kan daardoor met enorme distantie naar de verhalen luisteren. Tijdens de gesprekken noteer ik afwijking na afwijking in de verhalen van ouders over de relatie waarin hun zoon of dochter verstrikt is geraakt. De verhalen zijn niet zelden ronduit krankzinnig te noemen, gedrag dat op geen enkele wijze strookt met de bandbreedte die wij ‘normaal’ plegen te noemen.

En toch, de ouders krijgen het terug gespiegeld, vinden het zelf ook heel vreemd maar kunnen , willen of durven de laatste stap niet te zetten. En die laatste stap is volledig erkennen dat er een destructieve partner in het spel is. Het is een van de grootste obstakels in de begeleiding. Hoe komen de ouders zo ver dat ze de conclusie trekken dat er echt iets schort aan de partner van hun zoon of dochter?

Blijkbaar is het moeilijk om te aanvaarden dat er mensen zijn die slechts kil , berekenend door het leven gaan. Het is onvoorstelbaar dat er mensen zijn die het kwade met anderen voorhebben c.q. leven van de voordelen die hun destructieve gedrag heeft. En wie dat niet wil zien of aanvaarden zal zichzelf na langere tijd niet meer kennen. De ouder die het niet wil of kan of durft te zien draait zelf dol door de knagende twijfel die ze hebben. Wie zijn zij om een zo vergaand oordeel te vellen?

Het is verdrietig om te zien dat niet alleen hun zoon of dochter verdwaalt in het web van de destructieve partner maar ook hun eigen leven naar de knoppen gaat. Toch is dat wat ik keer op keer tegenkom. Een van de ouders, soms beiden, raken in een neerwaartse spiraal en verliezen zich zelf.

Laat je niet misleiden als je zoon of dochter in een destructieve relatie gevangen is. De psychopaat is een perfecte c.q. perverse misleid(st)er. Op gekozen momenten zal voorbeeldig gedrag, liefdevol lijkend zelfs of een vorm van diep begrip getoond worden om de mensen in de buitenwereld te misleiden. De juiste zinnen rollen uit hun mond, afgestemd op de mensen die in hun nabijheid zijn, ze weten perfect waar ze jou stroop mee om de mond kunnen smeren.

Ze weten ook tot in de puntjes hun sabotage werk vorm te geven. In eerste instantie meegaand zijn bij een nieuw idee, je overdreven krachtig steunen, maar als puntje bij paaltje komt zullen ze met voorbedachte rade iets laten plaats vinden dat , helaas , het geplande toch niet ten uitvoer kan komen. Ze voelen zich onwel, hebben een telefoontje gehad dat alles in de war stuurt, kwamen er achter al heel lang een afspraak te hebben staan die niet gemist mag worden of zeggen simpelweg ; “het was jouw idee”. En daar sta je dan met je hoop en verwachtingen en opnieuw, want het gebeurde al meerdere keren, met een gebroken hart of een versplinterde droom te staan.

Veel ouders laten zich zand in de ogen strooien. Ze menen het goede bij de destructieve partner te zien, leven mee met het feit dat het door “omstandigheden” niet door kon gaan en zijn weer een stukje uit balans gebracht.

De psychopaat is de beste schaker op het veld van menselijke emoties. Daar kun je niet aan tippen als ‘gezond’ mens. Zie het, neem het voor waar aan en blijf niet twijfelen, en begrijp dat je met een kwaadaardige kracht te maken hebt.

Soms bekruipt mij het gevoel dat het verdwijnen van zoon of dochter in de destructieve relatie vooral ook ingegeven is door een onbewust motief, de eigen weg willen gaan, ongeacht wat anderen er van vinden en hoe gek de relatie ook is.  De ingeving om er over te schrijven kwam na het lezen van het korte verhaal over Jacqueline Dupre, een succesvolle jonge celliste, uit de vorige eeuw. Zij kreeg op latere leeftijd MS en moest noodgedwongen stoppen met spelen. Gabor Mate beschrijft deze casus in zijn boek “ When te body says no”.  Zonder met een klip en klaar antwoord te komen verkent hij wat hier allemaal speelde. En een aspect was dat dochter een moeizame, symbiotische, relatie met haar moeder had en nooit afstand had kunnen nemen.

Afstand nemen, letterlijk een barrière opwerpen, is wat er feitelijk gebeurt als zoon of dochter in de destructieve relatie verdwijnt. Hoe wenselijk is het vanuit het kind om deze afstand te scheppen? Is er een . onbewust, motief aan te wijzen waaruit deze keuze te verklaren is? En in hoeverre speelt het begrip “grenzen/begrenzen” hierin een rol?

Het moet me van het hart dat ik in retrospectief terug moet denken aan een aantal gevallen waarin ik toch het sterke vermoeden heb dat dit aspect een rol speelt.

Zijdelings, maar van zeer dichtbij, kon ik op hoofdlijnen volgen wat er gebeurde bij de jonge vader. Zijn vrouw verliet hem vlak na de geboorte van hun kind, een nieuwe partner was al langere tijd in beeld zonder dat hij het wist, en begon daarna alles te saboteren wat maar mogelijk was. Als de jeugdbescherming in beeld komt en er bij de rechter gevochten wordt over de omgangsregeling, gaat die moeder die regeling saboteren, vindt de vader een aantal keren een tracker onder zijn auto, wordt zijn rolluik beklad wordt met een grove tekst, wordt er geweld uitgeoefend door de nieuwe partner van zijn ex, en daarmee heb ik denkelijk een redelijk beeld kunnen schetsen.

Het is voor mij een voorbeeld waarin er onvoldoende, of geheel niet, ingeschat is dat er psychopathie in het spel is. De ongelooflijke gladde praatjes, net doen alsof het welzijn van haar kind centraal staat, alle schuld bij de vader leggen, het zijn verhalen waar je als hulpverlener alert op moet zijn. Als het beeld dat, in dit geval door de moeder, geschetst wordt alleen maar in het voordeel van haar lijkt uit te pakken, er geen enkele smet aan haar is toe te rekenen, dan moet er een ongelooflijke alarmbel gaan rinkelen.

Als het verhaal perfect uitpakt dan is er zeer zeker wat aan de hand. Recentelijk sprak ik hier iemand die zeker in het spectrum van psychopathie hoog scoort en dan krijg je op elke vraag een (ingestudeerd) perfect antwoord. Alles glijdt van die persoon af. Op een gegeven moment zit je aan tafel en weet je zeker dat hier niets van klopt. Die bevestiging kreeg ik achteraf van de familie, controle-vragen waren absoluut anders beantwoord dan de realiteit was.

Ik las in een reactie op de zelfdoding een verhaal van een betrokkene die aangaf ; “ Soms is er echt maar een schuldige aan te wijzen”. Dat zijn wijze woorden. Er moet soms in een begeleidingstraject een keuze gemaakt worden. Het adagium dat in een gevecht tussen ouders beiden schuld hebben gaat zeker niet altijd op. Wie die keuze durft te maken grijpt in en weet dat de urgentie hoog is. In dit geval van zelfdoding is het wellicht niet juist beoordeeld of wel goed beoordeeld maar heeft men niet krachtdadig ingegrepen.

De psychopaat is een lege huls, niets meer dan een schertsfiguur die elk gewenst beeld tevoorschijn tovert dat hij in de buitenwereld nodig heeft. Hij is de regisseur van zijn eigen leven en verzamelt de poppen om zich heen die hem het ideale beeld terug spiegelen dat hij zich wenst. De partner die gevangen is in de relatie zal stapsgewijs gedwongen worden alle contacten te verbreken met mensen die ook maar enigszins kritisch zijn t.o.v. wat er gebeurt of te dichtbij komen. De ouders zijn de belangrijkste slacht-offers die gemaakt worden. Zij zijn immers zo innig verbonden met hun kind en kunnen zo scherp zien dat wat er in de relatie met de psychopaat gebeurt niet klopt dat zij geëlimineerd moeten worden. Hoewel ik uit de praktijk voorbeelden ken van partners die achteraf gezien tegen hun wil mee verhuisden met de destructieve partner binnen Nederland wordt het nog een stapje erger als een verhuizing naar het buitenland plaats vindt. De fysieke afstand is een geweldige barriere omdat je niet weet waar je kind terecht komt en of het een gezonde omgeving is in termen van vriendschappen en sociale netwerken. Je tast volledig in het duister en omdat vrijwel alle contacten op sociale media verbroken wordt moet je op zoek gaan naar mogelijkheden om toch informatie boven water te krijgen hoe het met je kind gaat.Een afschuwelijke situatie waarin je eigen identiteit opnieuw bevraagd wordt als uniek persoon en in de rol van ouder. Alles in je wordt overhoop gehaald en vanuit het oogpunt van mentaal welzijn vergt het ongelooflijk veel inspanning om op de been te blijven en sterk in jezelf geworteld te blijven.

Hoe gek het ook moge klinken, de partner van een psychopaat houdt altijd nog een aantal achterdeurtjes open. Hoewel het lijkt dat alle verbindingen via social media verbroken zijn blijken er altijd onverwachte connecties in stand gehouden te worden. Dat is m.i. nooit toeval maar zijn toch , wellicht onbewust, reddingslijnen die ze in stand houden. Zo ken ik het verhaal van iemand die zelfs na heel lange tijd in een relatie met een psychopaat een paar keer per jaar nog contact zocht met een oude studie vriend. En juist die zag scherp wat er gebeurde en gaf haar vaak feedback over de ongezonde relatie. Die achterdeurtjes zijn kleine sprankjes hoop.

Hoewel de isolatie dus vrijwel compleet kan zijn moeten we nooit vergeten dat er een onverbrekelijke relatie bestaat tussen de ouder en het kind. Deze lijn is zo sterk dat veel gevoelige ouders op afstand haarfijn weten hoe het met hun kind gaat. De pijn is ondanks de fysieke afstand voelbaar. Op die momenten dat je dat voelt is het belangrijk te beseffen dat je licht en wijsheid naar je kind kunt sturen. Schroom niet om een ritueel uit te voeren zoals vanuit je hart verbinding met je kind te maken en een onvoorwaardelijke liefdestroom te laten plaats vinden. Je kind zal , misschien niet bewust, dit echt ontvangen en zo gevoed blijven met jouw liefde. Zo’n ritueel is belangrijk voor je kind maar ook voor jezelf. Je bent niet slechts machteloos. Het is reëel en zinvol om de verbinding te blijven voeden.

Wie bang is verlaten te worden kan in de destructieve relatie blijven hangen. De innerlijke angst verlaten te worden door je partner is de drijfveer ten koste waarvan je hoe dan ook aan je partner blijft hangen. De destructieve partner die dit goed aanvoelt kan spelen met dat gevoel en de angst-knop aan- en uit zetten. De ene keer is er poeslief gedrag en volledige aandacht voor jou en wordt er met woorden gemanipuleerd. “Uiteraard ben jij diegene waar ik het liefst mee samen ben”, “ we zijn toch soul-mates, dat weet je toch?”, “ Ik heb nog nooit zo’n goede relatie gehad”. Op die momenten pakt de destructieve partner je in en trekt jou naar zich toe. Een uur later al of een paar dagen nadien kan de wind uit een andere hoek waaien. Het hoeft niet eens zo te zijn dat de destructieve partner je afwijst maar gewoon zonder overleg, zonder uitleg een eigen weg gaat of afwezig is zonder te zeggen wat hij/zij gaat doen omdat jullie elkaar toch vertrouwen? Dan gaat de angst-knop weer voluit aan.

Het lijkt een te makkelijke verklaring maar het is zinvol te onderzoeken of je beschermend bent opgevoed. Je bent ‘te’ afhankelijk van een veilige omgeving en zoekt bevestiging in de ander. Dat juist jij zo afhankelijk wordt van een partner die met jouw emoties en gevoelens speelt is wellicht goed te begrijpen.

Een ander aspect dat mij treft is dat je bang kunt zijn voor intimiteit. Een echt intieme relatie opbouwen met een destructieve partner is onmogelijk. Sex bestaat voor die partner maar het echte invoelen kan die persoon niet. Het moge gek klinken maar het ontbreken van de echte intimiteit past beter bij je dan je durft toe te geven.

Wie op jonge leeftijd een aantal vervelende verliezen heeft geleden of in vriendschappen in de steek gelaten is kan gedrag ontwikkelen waarin er alles aan gedaan wordt om niet verlaten te worden. De gevoelige partner van een destructieve persoon zal dan ten koste van veel of alles in de relatie blijven hangen.

Normaal gesproken ontstaat er aan tafel een dialoog. De vragen en antwoorden gaan over en weer en samen zoeken we naar nieuwe inzichten. Niets is minder waar als je met iemand spreekt die in de cluster B van het DSM valt. In het gedrag van deze mensen zijn opmerkelijke zaken aan te wijzen die een goede coach registreert en verankert.

Het meest opmerkelijke bij dit type mens is het ‘scannen’. Bij kennismaking gaan ze in een kort maar intensief onderzoek op zoek naar de kwetsbaarheden in jou als coach. Ze kijken letterlijk in je. Het is te voelen en niet te missen en ook te zien omdat ze met hun ogen priemend je systeem in gaan. Voor mij dit vrijwel meteen een bevestiging dat ik in het komende gesprek op mijn hoede moet zijn. Ik zal meer dan ooit moeten opletten of ons gesprek een golvend op en neer gaan is van praten, zwijgen, twijfelen en emoties c.q. gevoelens. Blijven die indrukken weg dan is er wat aan de hand. Als een reeks perfecte antwoorden jouw kant op komt en je voelt dat je meegenomen wordt in een plaatje of een film waarin geen rafelrandjes bestaan dan is de kans vrijwel 100% dat je coachee je meeneemt in zijn/haar werkelijkheid. De perfecte realiteit met te snelle en te gladde antwoorden gaat vervelen. Er valt als coach in deze ontmoeting niets te ontdekken, niets te onderzoeken en als je dat zo laat voortduren eindig je met niets. Letterlijk niets. Je komt in een ‘sur place’, een toestand van stilte waarin het de vraag is wie het eerst beweegt. Als coach is het dus zaak zo’n sur place te vermijden en aan te geven dat je nooit een perfecter leven tegenkwam en zoiets ook niet bestaat. Dus wil de coachee misschien iets kwijt over de mate waarin ze tegen le liegt?

Het gekke is at als je ze confronteert met het feit dat ze je een verhaaltje op de mouw willen spelden je niet zelden een bevestiging krijgt. Maar het gekke is dat die bevestiging geen opening zal bieden om tot het werkelijke verhaal te komen. De coachee kleurt zijn/haar hele leven al in volgens eigen fantasie of inzichten. De kleur die getoond wordt is afhankelijk van de gunst die ze willen afdwingen.

Hun gedrag zou je hautain of arrogant kunnen noemen. Zo komen ze over omdat ze ongelooflijk zeker weten dat ze zo vaardig zijn dat ze jou kunnen krijgen waar ze willen. Noem het manipulatie, noem het een dwangmatig leven waarin niet het ‘wij’ maar het ‘ik’ centraal staat en een ongelooflijke honger bestaat te krijgen wat ze willen. Men gaat er vanuit dat in het verleden van deze mensen geen goede hechting heeft kunnen plaats vinden. Binding aan een persoon die belangrijk voor je is zal je leren dat het wij het ‘ik’ overstijgt. Je leert in een wederkerigheid te leven waarin je met elkaar rekening houdt. Wie geen goede hechting heeft meegemaakt is zijn/haar bevrediging gaan zoeken in ‘verkrijgen’ van allerhande gunsten. De gunsten, materieel of niet, zijn kortstondige bevredigingen die de pijn van het gemis van goede hechting nooit kunnen repareren.

Maar die hechting is slechts een kant van het verhaal. Algemeen gaat men er van uit dat genetische factoren ook een zeer grote rol spelen. Hersenscans geven ook afwijkende beelden van b.v. de frontale cortex hetgeen de armoedige kwaliteiten qua planning en structuur kan verklaren. Maar dan rijst de vraag of die afwijking het gevolg of de oorzaak is.

Lange tijd is het adagium geweest om niet te behandelen. Daar is men echter op terug gekomen en er worden interventies , schema therapie, gedaan om het gedrag enigszins bij te sturen. Toch mogen daar geen fundamentele en zeer grote veranderingen verwacht worden.

Vraag en antwoord, zinnen vol woorden over en weer, een gesprek dat soms geen ontmoeting wordt,. Zoiets kan een dag later in mij het verdriet nog doen voelen.  We komen dan niet in een gezamenlijke ruimte waarin alles aanwezig is wat ons wederzijds tot mens maakt.

Timbre van de stem, haperingen soms, stiltes, gezichtsuitdrukkingen, ondersteuning met gebaren,  variatie in ritme en ogen, alles is in beweging als we in echt met elkaar in contact zijn. Twijfel en verwondering doen ons dan zoeken.

Als in ons innerlijk de harmonie bestaat en we kunnen ” laten ontstaan”  , spreken hart en buik afwisselend of tegelijkertijd .

Als de ogen niet spreken, niets laten zien, ongeacht de zwaarte of inhoud van het antwoord, als het meer een mind-game lijkt dan komen we samen overal en nergens.

We zijn gezamenlijk verslagen en het niets werd groter dan het was.